Narodziny pokuty instytucjonalnej

W okresie od połowy II wieku do początków IV wieku dokonało się wiele zmian w rozumieniu i praktykowaniu pokuty w Kościele. W tym okresie pokuta przestała być sprawą osobistą i indywidualną pojedynczego chrześcijanina. Praktyki pokutne były regulowane przez Kościół i w Kościele i dlatego okres ten nazywamy okresem pokuty instytucjonalnej. Pomimo wielu prześladowań chrześcijaństwo szybko się rozwijało. Niestety, ten ilościowy wzrost nie zawsze szedł w parze z jakością i dochodziło do przypadków, że ludzie ochrzczeni niekiedy wypierali się wiary i składali ofiary bożkom. Popełniano także inne grzechy, które uznawano za ciężkie i dlatego ich odpuszczenie związane było z surową pokutą.

Do takich grzechów zaliczano między innymi: bałwochwalstwo, bluźnierstwo, zabójstwo, cudzołóstwo, nieczystość, składanie fałszywego świadectwa, kłamstwo, udział w niemoralnych zawodach czy grach w cyrku lub na stadionie. Niektórzy pisarze kościelni z tego okresu (np. TERTULIAN) oraz przywódcy grup religijnych (np. MONTANUS) wprost uważali, że te grzechy są niedopuszczalne. W takiej sytuacji Kościół musiał zająć konkretne stanowisko w sprawie odpuszczania grzechów i wskazać działania pokutne, które prowadziły do pojednania z Bogiem i braćmi.

Pochodzący z drugiej połowy II wieku PASTERZ HERMASA stanowi dla nas bardzo ważne i cenne świadectwo ducha i praktyki pokuty z tego okresu. Według niego pokuta jest zawsze możliwa i można ją podjąć osobiście lub w wyniku interwencji Kościoła. HERMAS rozróżnia dwa rodzaje grzechów i w związku z tym ukazuje różneformy pokuty. Grzechy myśli gładzi żal, wyznanie ich przed Bogiem oraz prośba o odpuszczenie. Natomiast grzechy ciężkie domagały się podjęcia oficjalnej pokuty kościelnej. Brak podporządkowania się Kościołowi, który wzywał do pokuty, był jednoznaczny z wyłączeniem z tej wspólnoty. Oficjalną pokutę kościelną porównywano do drugiego chrztu i dlatego była ona możliwa tylko jeden raz po przyjętym chrzcie.

Można powiedzieć, że pokutę zaczęto rozumieć jako drugi sakrament odpuszczający grzechy. Według HERMASA istotą i celem pokuty jest nawrócenie serca. TERTULIAN działania pokutne porównuje do procesu katechumenalnego, który przygotowywał do przyjęcia sakramentu chrztu. Duża liczba zgłaszających się do rozpoczęcia procesu pokutnego domagała się przygotowań wspólnotowych.W tym czasie pokutnicy zaczęli stanowić pewną grupę we wspólnocie Kościoła, która poddawana była wielu próbom. Na kształtowanie się i rozumienie kościelnych praktyk pokutnych w tym okresie miały wpływ pojawiające się błędne nauki o nieodpuszczalności niektórych grzechów oraz problem z ponownym przyjmowaniem do Kościoła ludzi, którzy wyparli się wiary na skutek prześladowań. Zwolennicy nauki MONTANUSA, do których nale-żał także TERTULIAN uważali, że istnieją grzechy, nie do odpuszczenia. Katalog tych grzechów był zróżnicowany, ale najczęściej wymieniano tak zwaną triadę montanistów, czyli grzech bałwochwalstwa, zabójstwa i cudzołóstwa. Ostatecznie jednak w nauce Kościoła zwyciężył duch ewangeliczny, który pozwalał odpuszczać wszystkie grzechy po odbytej pokucie. Dotyczyło to także tych, którzy wyrzekli się wiary i składali ofiary bożkom podczas prześladowań. Choć trzeba przyznać, że w przypadku tych ludzi, praktyki pokutne były surowe i często pojednanie następowało przed śmiercią lub po długim stażu pokutnym.

Ten radykalizm w odniesieniu do praktyk pokutnych spowodowany był troską o jakość chrześcijaństwa oraz jedność całego Kościoła. Poza tym, wolność od grzechów, która powinna charakteryzować uczniów Chrystusa, wynikała z konieczności
bycia gotowym na powtórne przyjście Jezusa na ziemię.

Ks. dr Dariusz KWIATKOWSKI